Nowy Dwór Mazowiecki

 

Ryszard Gołąb, znawca dziejów nowodworskich - twórca „Ilustrowanej monografii miasta Nowego Dworu Mazowieckiego z historią Twierdzy Modlin', pisze, iż wyznawcy judaizmu, uciekający przed prześladowaniami kozackimi na Ukrainie, pojawili się w mieście w latach 60. XVIII wieku. Byli to przedstawiciele chasydyzmu – ruchu religijno-społecznego o charakterze mistycznym. 

Pierwsza, drewniana, synagoga istniała w tym samym stuleciu. Spłonęła w 1888 roku. Na jej miejscu powstała nowa, która jednakże w 1907 roku podzieliła los poprzedniej. W 1797 roku na pewno istniała także szkoła żydowska. Została wyraźnie zaznaczona na planie miasta Tymoteusza Nowickiego z tego okresu.

Ówczesna męska społeczność chasydzka zajmowała się krawiectwem, szewstwem, czapnictwem i ślusarstwem. Kobiety natomiast haftem artystycznym. 

W okresie międzywojennym, w 1921 roku, w Nowym Dworze Mazowieckiem żyło 3900 Żydów. Stanowili wówczas połowę mieszkańców miasta. 

Przed wybuchem II wojny światowej istniała tu gmina żydowska licząca około 8000 wyznawców. W okresie międzywojennym rabinem gminy był Lejb Neufeld. W sprawach religijnych i administracyjnych rabin miał do pomocy szamesów. Cieszącymi się uznaniem nowodworskiej społeczności żydowskiej szamesami byli Hersz Wolf Migdał i Chaskiel Segałowicz. Zasłynęli w dziejach Nowego Dworu także kantorzy – śpiewacy: Lejzor Boruchowicz i Dawid Berisz Bernholtz. 

Warto zaznaczyć, że jedną z wielu funkcji rabina nowodworskiej gminy żydowskiej była także funkcja rabina wojskowego dla żydowskich żołnierzy stacjonujących w pobliskiej, modlińskiej twierdzy. Rabin uczestniczył w ceremonii składania przysięgi żołnierskiej – z Torą w rękach wygłaszał przemówienie po polsku i hebrajsku, czytał tekst przysięgi, po czym wojskowi całowali Torę i krzyczeli: „Niech żyje rabin!'

Powracając do profesji, którymi trudnili się Żydzi, należy wymienić: kupców, nauczycieli, rzeźników, piekarzy, kiszkarzy, gonciarzy, fryzjerów. Danuta Bielecka, badająca dzieje społeczności żydowskiej w Nowym Dworze Mazowieckim w latach 1918 -1939, obliczyła, że przy ul. Przyrynek (współcześnie: Daszyńskiego) mieszkali przedstawiciele aż szesnastu zawodów. Głównym zajęciem Żydów był handel. Szczególną popularnością cieszył się tzw. sklep kolonialny Żyda Topa. W sklepie tym można było dostać m.in.: kakao, cykorię, cynamon, migdały i rodzynki. 

Ludność żydowska bardzo aktywnie uczestniczyła w życiu miasta. W 1927 roku społeczność socjalistycznego Bundu wprowadziła do Rady Miejskiej pięciu swoich członków. Żydzi sprawowali także funkcje ławników.

Żydzi mieli swoje kluby sportowe i biblioteki. Duże znaczenie odegrała, otwarta w 1932 roku, prywatna szkoła. Znajdowała się na rogu dzisiejszej ul. Zakroczymskiej i Targowej. Szkoła ta organizowała m.in. dyskusje literackie i zebrania z udziałem syjonistycznych działaczy. 

W 1939 roku w Nowym Dworze Mazowieckim mieszkało 10 206 osób. Ponad połowę z nich stanowili Żydzi. Wybuch II wojny światowej z oczywistych względów stanowił dla nich bardzo trudny okres. Kiedy we wrześniu 1939 roku zakończyły się walki o Twierdzę Modlin wielu Żydów opuściło miasto. Pozostało 2800 osób tego pochodzenia.  

Wraz z przyjściem Niemców kolejna synagoga, której budowę ukończono tuż przed wybuchem wojny, została zbezczeszczona. Najpierw urządzono w niej stajnię, a potem spalono. Nie oszczędzono również kirkutu. W okresie okupacji Niemcy zarządzili wykorzystanie płyt nagrobkowych do budowy chodników.

Na początku lat. 40. XX wieku utworzono w najbiedniejszej dzielnicy Nowego Dworu (tzw. Piaskach) getto żydowskie. Główna brama getta znajdowała się przy ul. Modlińskiej. Zakładnicy getta zobowiązani byli do noszenia tzw. Gwiazdy Dawida. Zakazane były zbiorowe modły. W getcie obowiązywał niezwykły rygor. Powołano tu Judenrat – Radę Żydowską, która skrupulatnie wypełniała rozkazy władz niemieckich. Część Żydów popędzono pieszo do przymusowej pracy w forcie III, zwanym fortem śmierci, w Pomiechówku. Później do nowodworskiego getta zwożono Żydów z Czerwińska, Wyszogrodu i Zakroczymia. Ostatni transport przybył w październiku 1942 roku z Czerwińska. Niedługo potem ludność getta zaczęto wysyłać do Oświęcimia. Trwało to do 12 grudnia 1942 roku. Getto zlikwidowano 14 grudnia. 

Na II wojnie światowej właściwie kończy się historia nowodworskich Żydów. Zostało po nich niewiele, m.in. kirkut. Od kilku lat miasto odwiedzają potomkowie dawnych mieszkańców pochodzenia żydowskiego.

 

 

Dzieje przedstawicieli tych narodów na ziemi nowodworskiej nierozerwalnie związane są z Twierdzą Modlin. Chętnie kolonizowano tereny wokół tego typu obiektów. 

Kolonizacja niemiecka w Nowym Dworze Mazowieckim nastąpiła już w latach 70. XVIII wieku, za czasów księcia Stanisława. Przedstawiciele wyznania protestanckiego odegrali znaczną rolę w historii miasta. Na początku XIX wieku burmistrzem miasta został, sprowadzony z Warszawy, protestant Ludwik Krüger. Wcześniej, przed rokiem 1794, burmistrzem był także ewangelik – Therburg Samuel Ernst. Pierwszym pastorem w Nowym Dworze był Gottfried Leske (1783-1796), a ostatnim Robert Nitschmann (1929-1939).

Rzecz jasna miasto znajdowało się pod panowaniem niemieckim także w czasie okupacji hitlerowskiej. W tym samym czasie Twierdza Modlin służyła jako ośrodek szkolenia poborowych Wermachtu. Armia Czerwona wyzwoliła Twierdzę w 1945 roku. 

Pierwsi osadnicy rosyjscy pojawili się natomiast po roku 1839. Byli to najprawdopodobniej tzw. staroobrzędowcy. Świadczyć o tym może grupa krzyży tej wiary na cmentarzu prawosławnym w Nowym Modlinie. 

Nadmienić należy, że w roku 1813 Rosja, a właściwie brat cara – książę Konstanty, stała się gospodarzem Twierdzy Modlin. W 1832 roku rozpoczęto jej wielką rozbudowę. W 1834 Modlin przybrał nazwę Nowogieorgiewsk. Rok później, w czasie wizyty cara, położono kamień węgielny pod budowę soboru św. Jerzego Zwycięzcy. Budynek cerkwi został poważnie zniszczony w czasie II wojny światowej. W latach 1897-1903 zostały natomiast wybudowane budynki „carskie' - jako mieszkania dla rosyjskich żołnierzy. W 1915 roku, na trzy lata, Twierdza trafiła w ręce niemieckie. 

Losy Rosjan i Niemców powiązanych z Twierdzą połączyły się na cmentarzu wojennym.

 

 

Pamiątkę po przebywających w Twierdzy muzułmanach stanowi wieża zwana Czerwoną lub Tatarską. Powstała w latach 1832-41. Jej potoczna nazwa pochodzi z czasów zaborów, kiedy mieszkańcami wieży i przylegającego do niej odcinka koszar byli żołnierze pochodzący z Kaukazu.