Nowy Dwór Mazowiecki

Z zamierzchłych czasów...

Już ponad 600 lat minęło od kiedy Nowy Dwór Mazowiecki otrzymał Prawa Miejskie z rąk Księcia Mazowieckiego Ziemowita III, za panowania Ludwika Węgierskiego.

Wcześniejsza  historia miasta nie jest niestety do końca poznana. Nie zachowały się bowiem dokumenty, które w sposób nie pozostawiający wątpliwości wskazywałyby na konkretną datę utworzenia grodu.

Na Pierwsze najstarsze ślady działalności ludzkiej na terenie miasta natrafiono w XIX wieku podczas prac archeologicznych. Znaleziono wówczas grób z epoki neolitu (4-2 tys. lat p.n.e.), z ośmioma szkieletami ludzkimi. Wskazuje to, że już wtedy ludy koczownicze doceniały i wykorzystywały dogodne położenie obecnych terenów miasta w widłach Wisły i Narwi.

Kolejnym istotnym znaleziskiem było ujawnienie pierwszych śladów osiadłego trybu życia na terenie miasta. W 1962 r. odkryto ślad siedliska ludzkiego, którego wiek archeolodzy oceniają na ok. 1700 lat p.n.e.

Większość znalezisk, jak to często bywa, ujawnionych zostało przypadkowo. W 1980 r. pogłębiano koryto rzeki Narew, przed i za mostem. Wówczas natrafiono na szczątki łodzi  datowanej na I w. n.e., grot włóczni z wieku XV oraz miecz z XVII wieku.
Na terenie Nowego Dworu odnajdywano również szczątki wymarłych zwierząt. Natrafiono m.in. na ząb mamuta i róg tura na dnie Narwi oraz  możdżeń tura, który odnaleziono na dnie Wisły przy moście w Kazuniu.

Średniowiecze

Czasy średniowiecza niosą ze sobą dokładniejsze informacje o mieście.
Nowy Dwór najprawdopodobniej został utworzony przed rokiem 1233, jego założycielem był Konrad I Mazowiecki.

Pierwsza wzmianka o Nowym Dworze pochodzi z dokumentu z roku 1294, gdzie wojewoda mazowiecki, Jan herbu Nałęcz występuje jako właściciel Nowego Dworu.
Nazwę wskazującą na miasto znaleźć można również w innych, późniejszych dokumentach średniowiecznych. Nowy Dwór wówczas nazywano w różny sposób, Nowidwor circa fluvium Narew (Nowy Dwór Nad Rzeką Narew) (dokument z 1355r.), Nova Curia (Nowy Gmach), Nova Aula, później także Novidwor, Nouidwor, Nowodwor.
Znaczącą datą dla miasta jest rok 1374. W tym roku bowiem, 29 czerwca w Rawie, Książe Mazowiecki  Ziemowit III, nadał prawa miejskie tzw. chełmińskie  (iure Teutonico)  Nowemu Dworowi. Tym samym aktem przekazał miasto na własność Abrahamowi, Dobrogostowi i Niemierzy, synom Tomisława, który z kolei był najprawdopodobniej synem Jana herbu Nałęcz. Akt Ziemowita III dawał właścicielom miasta przywilej połowu ryb na Narwi i Wisle oraz prawo pobierania cła na Narwii. Odnowienie praw miejskich i niejako odnowienie aktu Ziemowita III odnajdujemy prawie 200 lat później, w dokumencie króla Zygmunta Starego, z 1544 r. zatytułowanym „Odnowienie dwóch dokumentów dziedzicom w Nowym Dworze Danym'.
Jak dowiadujemy się z literatury, synowie jednego z właścicieli miasta – Niemierzy, Abraham i Dobrogost, w roku 1421 podzielili się majątkiem. Abraham osiadł pod Wolsztynem, a Dobrogost pozostał tutaj przybierając nazwisko Nowodworski.

Czasy późniejsze

W późniejszych latach Nowy Dwór niejednokrotnie zmieniając właścicieli,  sukcesywnie ulegał zubożeniu i degradacji. Przyczyną tego były liczne wylewy obu rzek, zarazy, głód a także działania wojenne i rozgrabianie miasta.

Jak przyjmują historycy miasto spadło do rangi wsi tuż po potopie szwedzkim.
U progu rozbiorów Nowy Dwór za sprawą króla Stanisława Augusta stał się własnością księcia Stanisława Poniatowskiego, a dokument z 1794 r. wskazuje, że od księcia Stanisława Nowy Dwór odkupił hrabia Gutakowski. W tym okresie Nowy Dwór był folwarkiem.

Ponownie  prawa miejskie Nowemu Dworowi nadał książę Stanisław 20 czerwca 1782 r.

Do ważniejszych osiągnięć i działań księcia Stanisława należy wybudowanie, istniejącego do dzisiaj, kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Michała Archanioła Jego konsekracja odbyła się 21 października 1792 r.

Okres rozbiorów

Rozbiory Polski spowodowały, że Nowy Dwór po III rozbiorze (po II znajdował się jeszcze w granicach terytorium Rzeczpospolitej), znalazł się pod panowaniem pruskim.
Z tego okresu znajdujemy już  mapy Nowego Dworu i  opisy życia miasta.
W 123 letnim okresie niewoli miasto przechodziło wiele przeobrażeń, mieszkańcy Nowego Dworu żyli biednie, życie toczyło się tu jakby na marginesie.
Po Kongresie Wiedeńskim 1815 r., pod panowaniem rosyjskim do 1830 r. nastąpiło pewne ożywienie, wzrost substancji miejskiej i ludności w związku z rozbudową przez Rosjan, w pobliżu miasta, twierdzy modlińskiej, wzniesionej na rozkaz Napoleona za czasów Księstwa Warszawskiego.

W 1820 r. miasto stało się miastem rządowym, otrzymało prawo do jarmarków, zaczęły powstawać szynki i karczmy, do miasta zaczęła napływać również ludność niemiecka, rosyjska i żydowska.

W końcu XIX wieku, w wyniku wybudowania linii kolejowej nastąpiło ożywienie gospodarcze. Zaczęły powstawać pierwsze zakłady przemysłowe, fabryki i usługi.
Powstała Fabryka Krochmalu, fabryka Wyrobów Fajansowych oraz fabryka dykty. W mieście były dwa tartaki a na początku wieku XX powstał młyn parowy i fabryka guzików z masy perłowej, browar i dwie wędliniarnie.

Życie w Nowym Dworze nie było jednak beztroskie, miasto wielokrotnie nawiedzały różne nieszczęścia i klęski. Najczęstszymi, z racji usytuowania miasta były powodzie. Pierwsza odnotowana w dokumentach miała miejsce w 1813 r., kolejna w roku 1844, później w 1876 r. i następna na wiosnę 1888 r.

Rok 1888 był w historii miasta bodaj najbardziej pechowym rokiem, gdyż oprócz wspomnianej powodzi miał miejsce  potężny pożar. W jego wyniku spłonęła znaczna część zabudowań, na południe od obecnej ulicy Warszawskiej.

Wiek XX

To co pierwotnie stało się bodźcem rozwoju miasta – modlińska twierdza, w burzliwych dziejach początku XX wieku stało się źródłem nieszczęść jego mieszkańców.
Miasto stało się ofiarą działań wojennych związanych z obroną twierdzy i jej przechodzeniem z rąk do rąk walczących ze sobą armii.

W okresie II wojny światowej, w początkowej fazie okupacji miasto nosiło nazwę Neuhof, a w roku 1942 zostało przemianowane na Bugmünde. W tym samym roku miastu nadano niemieckie nazwy ulic.

Niemiecki  Magistrat mieścił się u zbiegów obecnych ulic: Warszawskiej i Przejazd. Siedzibą gestapo był budynek, przy ul. Słowackiego 5, ten sam, który do nie dawna był siedzibą Komendy Policji.

Niemcy, w okresie okupacji wybudowali na Placu Solnym 4 szubienice. W czerwcu 1942 r. na tychże szubienicach, na oczach mieszkańców miasta powieszono 4 Polaków, Zdarzenie to upamiętniono  tablicą, która znajduje się przy ul. Lotników.
Nowy Dwór został wyzwolony 15 stycznia 1945 r. o godz. 17.20. W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległo około 70% zasobów mieszkaniowych miasta. Ilu nowodworzan zginęło, nie sposób policzyć.

Po II wojnie światowej, miasto mocno zniszczone we wrześniu 1939 roku odbudowano i rozbudowano. Powiększył się jego obszar, przybyło mieszkańców, powstało kilka nowych osiedli i szkół, w tym ponad podstawowych, a miejsce drobnych i małych zakładów pracy zajęły duże przedsiębiorstwa.

Położenie miasta między dwoma rzekami dało jednak znów znać o sobie. W 1947 r. po raz kolejny Nowy Dwór nawiedziła wielka  powódź. Wyglądało ono jak wielkie jezioro. Ruch odbywał się łodziami.

Ostatnia powódź miała miejsce w marcu 1962 r., a budowę obwałowania na rzece Narwi ukończono pod koniec 1962 r. Na Wiśle budowę wałów ukończono  w roku 1975.
W roku 1952 Nowy Dwór Mazowiecki otrzymał status miasta powiatowego.  Z prowincjonalnego ośrodka miejskiego wyrósł na znaczący ośrodek gospodarczy, kulturalny i turystyczny w województwie.

W roku 1975 miała miejsce reforma administracyjna w kraju, na jej mocy Nowy Dwór  po 23 latach przestał być miastem powiatowym.

Od 1 stycznia 1999 roku po nowej reformie administracyjno-terytorialnej Nowy Dwór Mazowiecki stał się ponownie siedzibą powiatu.


Źródło: "Ilustrowana Monografia Miasta Nowego Dworu Mazowieckiego z Historią Twierdzy Modlin", autor Ryszard Gołąb, wyd. P.P.EVAN, Nowy Dwór Mazowiecki 2001